Polskie Państwo Podziemne

Polskie Państwo Podziemne – tajne struktury państwa polskiego, istniejące w czasie II wojny światowej, podlegające Rządowi RP na uchodźstwie.

Określenie to po raz pierwszy w okupowanym kraju pojawiło się na łamach Biuletynu Informacyjnego w dniu 13 stycznia 1944 roku.

Powstanie oraz działalność

W nocy z 26 na 27 września 1939 roku powstała w oblężonej Warszawie Służba Zwycięstwu Polski – konspiracyjna organizacja wojskowa, mająca prowadzić walkę przeciw okupantom. 13 listopada 1939 roku została ona przekształcona w Związek Walki Zbrojnej (ZWZ), podlegający rządowi emigracyjnemu. 14 lutego 1942 roku generał Władysław Sikorski przekształcił ZWZ w Armię Krajową (AK). Jej Komendantem Głównym został generał Stefan Rowecki, wybitny teoretyk walk miejskich. Utworzenie AK miało służyć scaleniu wszystkich grup wojskowych w jedną organizację, podległą rządowi RP na uchodźstwie.

Jesienią 1941 roku do ZWZ należało 40 tysięcy żołnierzy, pod koniec 1942 roku AK liczyła ich już około 200 tysięcy. Była największą podziemną armią w okupowanej Europie. Jednakże większość żołnierzy nie przeszła regularnego szkolenia, a w dodatku mieli oni zaledwie 53 tysiące sztuk broni (z czego tylko 6% broni maszynowej).

Główne zadanie Armii Krajowej polegało na gromadzeniu sił do uderzenia w chwili załamania się Niemiec. Akcje zbrojne prowadziły bowiem do okrutnych represji – hitlerowcy rozstrzeliwali kilkudziesięciu Polaków za każdego zabitego Niemca. Dopiero pod koniec 1942 roku AK nasiliła działalność dywersyjną: atakowała niemieckie posterunki, wykolejała transporty wojskowe przeznaczone na front wschodni, wysadzała mosty, odbijała więźniów. Na tę zmianę wpłynęło zahamowanie sukcesów Wehrmachtu, osiągnięcie sprawności organizacyjnej przez AK oraz aktywna działalność komunistycznej Gwardii Ludowej.

Polska, choć znajdowała się pod okupacją, posiadała legalny i uznawany na Zachodzie rząd emigracyjny. Istniały Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie, oraz podziemna Armia Krajowa. W Warszawie przebywał (oczywiście w ukryciu) Delegat Rządu na Kraj w randze wicepremiera. Podlegały mu wydziały: wywiadu, dywersji, oświaty, sądownictwa i polityki. Działały konspiracyjne sądy, których wyroki nie tylko wykonywano, ale też ogłaszano w podziemnej prasie. Ta zaś była fenomenem w okupowanej Europie: ukazywało się około 1400 tytułów (z tego 17 wychodziło przez całą okupację). Istniały czasopisma polityczne, wojskowe, literackie, kobiece, humorystyczne. W podziemnych drukarniach wydawano też książki (Niemcy zezwalali tylko na poradniki, np. ogrodnicze).Na przełomie 1943 na 1944 łączny nakład prasy podziemnej wydawanej przez Tajne Wojskowe Zakłady Wydawnicze – koncern wydawniczo-poligraficzny Armii Krajowej wynosił blisko 250 tysięcy egzemplarzy czasopism, 65.500 broszur i 120 tys. egzemplarzy ulotek. Przez całą okupację działały tajne komplety, tzn. podziemne szkoły. Tajna Organizacja Nauczycielska zapewniała im kadrę oraz przygotowywała i rozprowadzała podręczniki. Na terenie Generalnej Guberni (GG) utworzono prawie 2 tysiące szkół średnich. Podziemne wyższe uczelnie kształciły polonistów, historyków, matematyków, lekarzy. W czasie wojny, studia ukończyło prawie 10 tysięcy studentów.

Ponieważ Niemcy zgodzili się jedynie na działalność podrzędnych teatrzyków i kabaretów (których repertuar miał ogłupiać Polaków), powstały podziemne teatry. W prywatnych mieszkaniach lub piwnicach wystawiano dramaty Słowackiego, Wyspiańskiego, Szekspira. Odbywały się też koncerty i wieczory poetyckie.

Ruch oporu w okupowanej Polsce obejmował prawie wszystkie dziedziny życia. Dlatego tajne struktury podporządkowane rządowi emigracyjnemu nazywano po wojnie Polskim Państwem Podziemnym. Drugiego takiego państwa nie było w całej Europie.

Po upadku powstania warszawskiego stolicą Polskiego Państwa Podziemnego została Częstochowa.

Struktura organizacyjna Polskiego Państwa Podziemnego

Pion wojskowy

• Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej
  • Naczelny Wódz
    • Dowódca Armii Krajowej
    • Kierownictwo Walki Podziemnej^[2]
      • Kierownictwo Dywersji
      • Oddział VI Biuro Informacji i Propagandy
      • Oddział VII Finansów i Kontroli
      • Zastępca dowódcy i szef sztabu
        • Zastępca szefa sztabu ds. organizacyjnych
          • Oddział I Organizacyjny
        • Zastępca szefa sztabu – szef operacyjny
          • Oddział III Operacyjny
          • Wydział Broni
          • Biuro Inspekcji
          • Oddział II Informacyjno-Wywiadowczy
        • Zastępca szefa sztabu ds. dowodzenia i łączności
        • Oddział V Łączności
          • Oddział V – O Łączności Operacyjnej
          • Oddział V – K Łączności Konspiracyjnej
            • Wojskowy szef komunikacji
            • Szefostwo Biur Wojskowych
        • Zastępca szefa sztabu ds. kwatermistrzowskich
          • Oddział IV Kwatermistrzowski
          • Szefostwo Służb
          • Inspektorat Wojskowej Służby Ochrony Powstania
          • Oddział Produkcji Konspiracyjnej

Naczelnymi zadaniami pionu wojskowego (Armia Krajowa) była rozbudowa militarna, która miała dać Polakom możliwość walki o suwerenność i niepodległość kraju po zakończeniu wojny. Pion wojskowy był także łącznikiem między okupowaną Polską a Rządem na uchodźstwie, chronił pion cywilny i zapewniał bezpieczeństwo jego pracownikom.

DOWÓDCY POLSKICH SIŁ ZBROJNYCH  NA KRAJ

(KOMENDANCI  ARMII  KRAJOWEJ)

Komendant AK podlegał Naczelnemu Wodzowi Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie oraz był w zależności politycznej od Delegata Rządu. Funkcję tę pełnili:

Pion cywilny

• Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej
  • Premier
    • Krajowa Rada Ministrów
      • Komitet ds. Kraju
      • Ministerstwo Spraw Wewnętrznych
      • Placówki łączności dyplomatycznej
      • Delegat Rządu RP na Kraj (wicepremier)
        • Departament Prezydialny (Biuro Prezydialne)
        • Departament Spraw Wewnętrznych
        • Departament Informacji i Dokumentacji
        • Departament Oświaty i Kultury
        • Departament Pracy i Opieki Społecznej
        • Departament Rolnictwa
        • Departament Skarbu
        • Departament Przemysłu i Handlu
        • Departament Poczt i Telegrafów
        • Departament Komunikacji
        • Departament Robót Publicznych i Odbudowy
        • Departament Sprawiedliwości
        • Sekcja (Departament) Spraw Zagranicznych
        • Komitet Ekonomiczny
        • Krajowa Rada Odbudowy
        • Biuro Narodowościowe
        • Komitet Koordynacji Ustawodawczej
        • Centralna Komisja Badania i Rejestrowania Zbrodni Okupanta w Polsce
        • Komitet Administracyjny
        • Komitet Polityczny
        • Departament Obrony Narodowej
        • Okręgowe Delegatury Rządu
          • Powiatowe Delegatury Rządu

Najważniejszymi zadaniami pionu cywilnego było utrzymanie ciągłości instytucji państwowych oraz zapewnienie funkcjonowania państwu i ewentualne przygotowanie do przejęcia władzy po zakończeniu działań wojennych.

DELEGACI RZĄDU RP NA KRAJ

PODZIEMNY PARLAMENT POLSKIEGO PAŃSTWA PODZIEMNEGO

Reprezentacja największych stronnictw : Polskiej Partii Socjalistycznej , Stronnictwa Ludowego , Stronnictwa Narodowego i Stronnictwa Pracy , działająca kolejno jako :Polityczny Komitet Porozumiewawczy-Krajowa Reprezentacja Polityczna-Rada Jedności Narodowej(od 09.I.1944).Ta ostatnia skupiała ponadto przedstawicieli : Zjednoczenia Demokratycznego , Chłopskiej Organizacji Wolności ”Racławice” , Organizacji ”Ojczyzna”, Kościoła Katolickiego oraz ruchu spółdzielczego.

Biuletyn Informacyjny.

Biuletyn Informacyjny - to konspiracyjne czasopismo, ukazujące się jako tygodnik (podczas powstania warszawskiego - dziennik), w Warszawie podczas okupacji niemieckiej w latach 1939-1945.

Wydawane było od 5 listopada 1939 do 3 października 1944 roku w Warszawie, zaś po upadku powstania warszawskiego ukazywało się pod redakcją Kazimierza Kumanieckiego w Krakowie do stycznia 1945 roku. Nakład pierwszego numeru wynosił 90 egzemplarzy.

Funkcjonowało początkowo jako pismo dowództwa Okręgu Warszawa-Miasto Służby Zwycięstwu Polsce, następnie jako organ centralny Związku Walki Zbrojnej i następnie organ prasowy Armii Krajowej, a od wiosny 1941 roku jako centralny organ prasowy VI Oddziału Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej Armii Krajowej. Był najważniejszym i wydawanym w największym nakładzie pismem konspiracyjnym w okupowanej Polsce.

Od 1941 wychodziły także wydania prowincjonalne, a w czasie powstania warszawskiego — ukazywało się jako dziennik w nakładzie około 20 tysięcy egzemplarzy. Łącznie ukazało się 317 numerów "Biuletynu Informacyjnego". Aleksander Kamiński był autorem większości artykułów wstępnych w Biuletynie Informacyjnym.

Po upadku powstania warszawskiego pismo zostało wznowione w Krakowie (pierwszy numer ukazał się 10 grudnia 1944, ostatni 19 stycznia 1945).

Redaktorzy naczelni

• 1939-1944 - Aleksander Kamiński ps. "Kaźmierczak", a od listopada 1942 "Hubert", a także "Fabrykant", "Kamyk" w Warszawie
  • Stanisław Berezowski, Kazimierz Wagner, Maria Straszewska; współpracownicy: Wiktoria Goryńska, Włodzimierz Antoniewicz, Ewa Rybicka, Jerzy Grasberg , a także Kazimierz Gorzkowski, Tadeusz Kwaśniewski, Janusz Wierusz-Kowalski
• 1944-1945 - Kazimierz Kumaniecki w Krakowie
  • sekretarz redakcji Władysław Bartoszewski, Ewa Dreżepolska; współpracownicy Bolesław Srocki, Marian Ruth-Buczkowski

Struktura terytorialna

Pion wojskowy

• Okręg (województwo)
  • Obwód (powiat)
    • Placówka (jedna lub kilka gmin)

Pod koniec 1943 roku przeprowadzono reorganizację, tworząc 4 obszary i 8 okręgów.

Obszar nr I (Warszawa)

A. Skroczyński "Łaszcz"

• wschodni – płk H. Suszczyński "Szeliga"
• zachodni – ppłk F. Jacheć "Roman"
• Mazowsze – ppłk T. Tobaczyński "Mazur"

Obszar nr II (Białystok)

płk E. Godlewski "Izabelka"

• Białystok – płk W. Liniarski "Mścisław"
• Nowogródek – ppłk J. Szlaski "Prawdzic"
• Polesie – ppłk S. Dobrski "Majster"

Obszar nr III (Lwów)

płk W. Filipkowski "Janka"

• Lwów – płk S Czerwiński "Stefan"
• Tarnopol – mjr B. Zawadzki "Soroka"
• Stanisławów – kpt. W. Herman "Globus"

Obszar nr IV (Zachód)

płk S. Grodzki "Zamek"

• Poznań – płk H. Kawalówka "Dziedzic"
• Pomorze – płk J. Pałubicki "Janusz"

Samodzielnymi okręgami były:

• Warszawa-miasto (płk Antoni Chruściel "Monter")
• Kielce-Radom (płk S. Dworzak "Daniel")
• Łódź (płk M. Stempkowski "Barbara")
• Kraków (płk J. Spychalski "Luty")
• Śląsk (płk Z. Janke "Walter")
• Lublin (płk K. Tumidajski "Marcin")
• Wilno (ppłk Aleksander Krzyżanowski "Wilk")
• Wołyń (ppłk J. W. Kiwerski "Oliwa")

Akcja Burza

Akcja "Burza" – akcja wojskowa zorganizowana i podjęta przez oddziały Armii Krajowej przeciw wojskom niemieckim, w końcowej fazie okupacji niemieckiej, bezpośrednio przed wkroczeniem Armii Czerwonej, prowadzona w granicach II Rzeczypospolitej. Trwała od 4 stycznia 1944, kiedy wojska radzieckie przekroczyły na Wołyniu granicę polsko-radziecką z 1939, do stycznia 1945.

Rozkaz do rozpoczęcia akcji wydał w listopadzie 1943 Komendant Główny AK, gen. Tadeusz Komorowski. 26 października 1944, Komendant Główny AK gen. Leopold Okulicki wydał rozkaz jej zakończenia.

Do Akcji Burza zmobilizowano łącznie ok. 100 000 żołnierzy i oficerów AK.

Formy

W konsekwencji wykrycia grobów polskich oficerów w Katyniu w kwietniu 1943, zostały zerwane stosunki dyplomatycznych między Polską a ZSRR (przywrócone uprzednio w lipcu 1941 układem Sikorski - Majski ). Rząd w Londynie w instrukcji z 27 października 1943, w przypadku nie nawiązania oficjalnych stosunków polsko-sowieckich, zakazywał współpracę z Sowietami i pozostawanie władz podziemnych w kraju i AK w konspiracji a w przypadku represji i ewentualnych aresztowań – przejście do samoobrony. Polecał także wzmożenie akcji sabotażowych i dywersyjnych przeciw Niemcom ale wyłącznie o charakterze demonstracji i ochrony, co stało w sprzeczności z zasadami konspiracji. Odmiennego zdania w kwestii pozostawania w konspiracji byli Delegat Rządu na Kraj Jankowski i gen. Bór-Komorowski. Uważali oni, że brak czynnika reprezentującego legalną władzę Rzeczpospolitej na terenach operowania wojsk sowieckich stworzy możliwość do zajęcia jego miejsca przez uległe Sowietom organizacje i w raporcie z 14 lipca 1943 gen. Bór-Komorowski meldował, że bezczynność AK na terenach zajmowanych przez wojska sowieckie byłaby szkodliwa, ponieważ „... nie byłoby wtedy przeszkody aby upozorować wolę narodu polskiego stworzenia 17 republiki sowieckiej”. Po wymianie telegramów pomiędzy krajem a Londynem, rząd zgodził się ze stanowiskiem władz w kraju a w przekazanej 12 lutego 1944 depeszy gen. Sosnkowski napisał: „... rząd i ja sądzimy, że wola kraju stanowi czynnik, nad którym nie sposób jest przejść do porządku dziennego”. W nocy z 3 na 4 stycznia 1944 wojska sowieckie przekroczyły przedwojenną polską granicę w rejonie miasta Sarny.

Akcja "Burza" miała być prowadzona przez Armię Krajową niezależnie od Armii Czerwonej. Rozkaz KG AK przewidywał natomiast współdziałanie z Armią Czerwoną na szczeblu taktycznym i występowanie w roli sojusznika, połączone z ujawnieniem dowództw AK wobec dowództw Armii Czerwonej. Jednocześnie wobec nieuznawania przez Rząd RP na uchodźstwie nielegalnych w świetle prawa międzynarodowego aneksji dokonanych po 1 września 1939 na terytorium II Rzeczypospolitej oddziały Wojska Polskiego i reprezentanci administracji cywilnej Polskiego Państwa Podziemnego występować miały wobec władz sowieckich jako przedstawiciele legalnych władz Rzeczypospolitej na jej traktatowym terytorium.

Formy akcji były uzależnione od stanu i położenia oddziałów niemieckich i obejmowały:

• powstanie zbrojne (po zaistnieniu odpowiednich warunków wojskowych i politycznych)
• wzmożoną akcję dywersyjną na tyłach armii niemieckiej

Miejsce

Terytorium Państwa Polskiego w granicach sprzed 1939 w miarę wycofywania się Niemców przed wojskami ZSRR. Początkowo wyłączono z akcji duże miasta w celu oszczędzenia ich mieszkańców i zabudowy, jednak od lipca 1944 dowódca AK gen. Tadeusz Bór-Komorowski rozkazał żołnierzom AK zajmowanie również dużych miast. Na odprawie dowódców okręgów AK Wilno i Nowogródek w Warszawie w dniu 12 czerwca 1944 stwierdzono iż zajmowanie większych miast jest niezbędne, jeżeli Polskie Państwo Podziemne ma występować w roli gospodarza w stosunku do wkraczających oddziałów Armii Czerwonej. Stwierdzono iż w sporze terytorialnym z ZSRR, który nie chciał uznać praw Polski do jej przedwojennych terenów wschodnich, liczy się polityka faktów dokonanych, której elementem było przejmowanie kontroli nad kluczowymi ośrodkami miejskimi na wschodzie Polski.

Cele

• Uświadomienia władzom radzieckim, że na wyzwolonych z okupacji niemieckiej terenach Polski w granicach sprzed 1939 gospodarzami są Polacy uznający władzę Rządu Emigracyjnego, który był jedynym legalnym kontynuatorem struktur władzy państwa polskiego sprzed 1939.
• Zanegowanie alianckiego podziału na strefy operacyjne w myśl którego Polska znajdowała się w radzieckiej strefie operacyjnej i wojska aliantów zachodnich ani oddziały im podporządkowane tu nie operowały.

• Skłonienie ZSRR do uznania władzy Rządu RP w Londynie (reprezentowanego w kraju przez Delegaturę Rządu na Kraj) w Polsce i granicy wschodniej sprzed 1939 roku (którą ZSRR uznał postanowieniami traktatu ryskiego w 1921) i praw Polski do jej terenów wschodnich, bezprawnie zagarniętych na mocy postanowień paktu Ribbentrop-Mołotow po agresji ZSRR na Polskę w dniu 17 września 1939.
• Spowodowanie przybycia do Polski sił aliantów zachodnich i jednostek PSZ na zachodzie, a w pierwszej kolejności 1 SBS.

Warszawa w planie "Burza" nie była przewidywana jako teren działań wojskowych z powodu bezpieczeństwa ludności i zgromadzonych dóbr kultury narodowej. Odziały AK miały jedynie ochraniać ludność cywilną podczas ewentualnej ewakuacji. Ostatecznie główne cele wojskowe akcji "Burza" zostały osiągnięte. Odtworzenie struktur polskiej armii w kształcie przedwojennym podkreślało ciągłość Polskich Sił Zbrojnych i stawiało Armię Krajową jako uczestnika działań wojennych występującego w charakterze alianta. Ustalenie te uległy zmianie w obliczu ofensywy radzieckiej, działań służb bezpieczeństwa ZSRR wymierzonych w Armię Krajową, co w istotnym stopniu przyczyniło się do politycznego niepowodzenia planu "Burza" na Kresach Wschodnich. Sytuację skomplikowało również powołanie zależnego od ZSRR, marionetkowego rządu PKWN.

Działania służb bezpieczeństwa ZSRR

Duży wpływ na nieosiągnięcie celów akcji "Burza" miały działania sowieckich służb bezpieczeństwa (głównie NKWD i kontrwywiadu wojskowego Smiersz), wkraczających na ziemie polskie wraz z oddziałami Armii Czerwonej. Dochodziło do aresztowań, rozbrajania i rozstrzeliwań mniejszych oddziałów Armii Krajowej przez NKWD, które dokonało egzekucji żołnierzy AK m.in. w Rozryszczu, Przebrażu, Łozowie i Antonówce. Aresztowanych żołnierzy przymusowo wcielano do Armii Berlinga, a oficerów wywożono w głąb Rosji. Łamano także postanowienia lokalnych porozumień pomiędzy Armią Krajową i partyzantką sowiecką lub Armią Czerwoną.

Po zdobyciu Wilna w dniu 13 lipca 1944, przy dużym udziale sił AK okręgu wileńskiego i nowogródzkiego (ok. 5500 ludzi), dowódcy polscy zostali zwabieni podstępem na "negocjacje", aresztowani i wywiezieni w głąb ZSRR. W wielkiej obławie pochwycono następnie żołnierzy AK i zgromadzono ich w obozie w Miednikach, ponieważ odmówili oni wstąpienia do armii Berlinga, zostali wszyscy wywiezieni do obozów w głąb ZSRR, głównie do Kaługi. Podobne wydarzenia miały miejsce wobec żołnierzy okręgu lwowskiego AK, gdzie NKWD aresztowało, w ostatnich dniach lipca 1944, całą delegację oficerów Armii Krajowej, w tym Okręgowego Delegata Rządu we Lwowie, Adama Ostrowskiego.

W okręgu lubelskim AK doszło do podstępnego rozbrojenia trzech dywizji Armii Krajowej – w czasie wspólnej ofensywy w stronę Warszawy z Armią Czerwoną, zostały one otoczone przez wojska sowieckie, zatrzymanych żołnierzy polskich wysłano transportami na wschód, a 2700 z nich do obozu koncentracyjnego na Majdanku, a następnie większość z tej liczby w głąb Rosji.

Konsekwencje

Pod względem militarnym akcja "Burza" osiągnęła główne cele, poza działaniami w terenie, Armia Krajowa zdobyła kilka dużych miast np. Wilno czy Lwów, przed faktycznym wkroczeniem do nich oddziałów Armii Czerwonej. Odtworzenie części dywizji i pułków walczących w 1939 podkreśliło nieprzerwaną ciągłość Polskich Sił Zbrojnych, co posiadało nie tylko znaczenie symboliczne, ale także wyraziło się, w sierpniu 1944, oficjalnym uznaniem Armii Krajowej za wojska sprzymierzone. Z politycznego punktu widzenia nie osiągnięto jednak pozytywnych rezultatów. Alianci zachodni, informowani przez wywiad AK o przeprowadzanych przez NKWD masowych aresztowaniach żołnierzy podziemia, dowódców AK i przedstawicieli Delegatury Rządu na Kraj, nie zareagowali w stopniu umożliwiającym zmianę polityki sowieckiej wobec Polski i jej obywateli. Stalin nadal przekonywał sojuszników zachodnich, wbrew oczywistym faktom ujawnionych w trakcie akcji "Burza", iż Armia Krajowa jest słaba i niezdolna do jakichkolwiek działań wojskowych oraz iż nie ma wpływu w społeczeństwie, a jedyną siłą polityczną z którą Polacy wiążą nadzieje na odrodzenie niepodległego państwa polskiego, miała być rzekomo polska lewica i komuniści. Twierdzenia te rozpowszechniano także w kraju za pomocą podległego ZSRR aparatu propagandowego, który przygotowywał się do tych działań od wielu miesięcy przed wybuchem akcji "Burza".

Ogółem, na skutek działań sowieckich służb bezpieczeństwa, głównie NKWD, w więzieniach i obozach zamknięto 50 000 żołnierzy AK uczestniczących w akcji "Burza", głównie za odmowę wstąpienia do kontrolowanej przez ZSRR armii Berlinga. Konsekwencją działań NKWD był terror wobec Polaków zamieszkujących tereny wschodnie, od listopada 1944 nasiliły się sowieckie pacyfikacje na Kresach, np. zamordowano 9800 Polaków tylko w powiecie lidzkim, w szczuczyńskim kolejne 8000, a w oszmiańskim 6000. Najbardziej ucierpiały w czasie tych akcji miasta Ejszyszki i Bieniakonie. Regularnie urządzano obławy na członków Armii Krajowej – np. na Lubelszczyźnie jesienią 1944, oraz na przełomie 1944 i 1945 na Wileńszczyźnie i Nowogródczyźnie. Z samego Wilna deportowano 35 000 Polaków, wymuszając oświadczenia iż wyjeżdżają oni z własnej woli – w miejsce wywiezionych osiedlano Rosjan. ZSRR dokonał także grabieży polskich dóbr kulturalnych, m.in. wywieziono całe archiwa Towarzystwa Przyjaciół Nauk i Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie.

Ppor. Jerzy Bokłażec został publicznie powieszony w Lidzie w lutym 1945.

POWSTANIE WARSZAWSKIE

Powstanie warszawskie (1 sierpnia – 2 października 1944) – wystąpienie zbrojne przeciwko okupującym Warszawę wojskom niemieckim zorganizowane przez Armię Krajową w ramach akcji "Burza", połączone z ujawnieniem się i oficjalną działalnością najwyższych struktur Polskiego Państwa Podziemnego.

Od strony militarnej powstanie było wymierzone przeciwko Niemcom, jednak jego strategicznym celem była próba ratowania powojennej suwerenności, przedwojennego kształtu granicy wschodniej poprzez odtworzenie w stolicy Polski legalnych władz państwowych, będących naturalną kontynuacją władz przedwojennych. Miało to uniemożliwić narzucenie Polsce marionetkowych władz uzależnionych od Związku Sowieckiego, zainstalowanych w Lublinie jako Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego. Wystąpienie w Warszawie miało także zanegować ustalony jeszcze przez aliantów na konferencji teherańskiej pod koniec 1943 nowy porządek polityczny w Europie Wschodniej, zgodnie z którym USA i Wielka Brytania zgadzały się na prowadzoną przez Józefa Stalina politykę faktów dokonanych na ziemiach polskich. W świetle tych ustaleń powstanie warszawskie miało skomplikować podział na strefy operacyjne w myśl którego Polska znajdowała się w strefie operacyjnej ZSRR (przez co wojska aliantów zachodnich ani oddziały pozostające pod ich dowództwem nie mogły tu operować – przewidywano przybycie do stolicy spadochroniarzy polskich z zachodu 1 SBS oraz obserwatorów alianckich).

Dnia 29 lipca do warszawiaków zaapelował przez radio moskiewskie Związek Patriotów Polskich nawołując ludność Warszawy do powstania przeciw Niemcom. Komunikaty, będące powtórzeniem tej audycji, nadawała także czterokrotnie dnia 30 lipca 1944 roku (w godzinach: 15.00, 20.55, 21.55, i 23.00) moskiewska Radiostacja im. Tadeusza Kościuszki^[5]. W obliczu zbliżania się Armii Czerwonej do Warszawy i okolic, jej sukcesów na froncie i pozytywnej oceny jej możliwości dalszej ofensywy, zdecydowano o wybuchu powstania. Wobec sprzyjającej sytuacji na froncie polscy dowódcy przewidywali, iż powstanie powinno trwać zaledwie kilka dni, zaś w rzeczywistości jego walki trwały 63 dni. Straty po stronie polskiej wyniosły około 10 tys. zabitych i 7 tys. zaginionych, 5 tys. rannych żołnierzy oraz 200 tysięcy ofiar spośród ludności cywilnej http://pl.wikipedia.org/wiki/Powstanie_warszawskie - cite_note-Nowa_Encyklopedia_Powszechna_PWN-6. Wśród zabitych przeważała młodzież, w tym ogromna większość warszawskiej inteligencji.

Po stronie niemieckiej straty wyniosły 10 tys. zabitych, 6 tys. zaginionych, 9 tys. rannych żołnierzy, 300 zniszczonych czołgów i samochodów pancernych http://pl.wikipedia.org/wiki/Powstanie_warszawskie - cite_note-Nowa_Encyklopedia_Powszechna_PWN-6. Według zeznań von dem Bacha, złożonych w 1947 roku w Warszawie, wyniosły 10 tysięcy zabitych oraz 7 tysięcy zaginionych i 9 tysięcy rannych – dane te zostały przyjęte przez historiografię^.

W dniu wybuchu powstania warszawskiego SS-Reichsführer Heinrich Himmler, powołując się na dyspozycję Hitlera, wydał rozkaz zniszczenia miasta i wyniszczenia ludności cywilnej Warszaw. Rozkaz ten, według zeznań Ericha von dem Bacha w Norymberdze w 1946, brzmiał następująco:

1. Ujętych powstańców należy zabijać bez względu na to, czy walczą zgodnie z Konwencją Haską, czy też ją naruszają.
2. Niewalcząca część ludności, kobiety i dzieci, ma być również zabijana.
3. Całe miasto ma być zrównane z ziemią, to jest domy, ulice, urządzenia w tym mieście i wszystko, co się w nim znajduje.

Efektem rozkazu była eksterminacja mieszkańców warszawskiej Woli, jak również masowe mordy w innych dzielnicach Warszawy - zwłaszcza na Ochocie, Mokotowie i Śródmieściu - do których dochodziło w szczególności w pierwszych dniach sierpnia 1944 r. http://pl.wikipedia.org/wiki/Powstanie_warszawskie - cite_note-10. Niemieccy dowódcy tolerowali w dodatku gwałty i grabieże^[dokonywane przez swych podwładnych, a czasem sami brali w nich czynny udział .Skalę mordów ograniczyło częściowe uchylenie rozkazu o eksterminacji przez von dem Bacha (wieczorem 5 sierpnia), ale do doraźnych egzekucji (zwłaszcza na wziętych do niewoli powstańcach) i gwałtów dochodziło w praktyce do ostatnich dni Powstania.

Podczas walk zburzonych zostało około 25% zabudowy miasta, a po ich zakończeniu, w wyniku celowego burzenia i palenia miasta przez niemieckie oddziały niszczycielskie (niem. Vernichtungskommando), dalsze 35%. Wobec zniszczenia około 10% zabudowy w obronie miasta we wrześniu 1939 roku i 15% w wyniku powstania w getcie warszawskim, pod koniec wojny około 85% miasta leżało w gruzach. Zniszczony został wielowiekowy dorobek kulturalny i materialny.