Państwo Polskie, odrodzone po stu dwudziestu trzech latach niewoli jako II Rzeczpospolita, nie przestało istnieć po agresji niemieckiej i radzieckiej we wrześniu 1939 r. Bezprawny czwarty rozbiór ziem Rzeczpospolitej Polskiej oraz czasowa jej okupacja nie zniosły suwerenności państwa i utrzymana została ciągłość władz polskich na całym jego obszarze. Państwo Polskie trwało jako państwo podziemne, kierowane - z wolnej ziemi sojuszników - przez w pełni legalne władze naczelne: Prezydenta, Rząd i Naczelnego Wodza oraz ich krajowe przedstawicielstwa i w najtrudniejszych warunkach obu okupacji i bezprzykładnego terroru wypełniało nieomal wszystkie przypisane mu funkcje władcze, organizatorskie, wojskowe i opiekuńcze. Najwyższą władzę w państwie podziemnym sprawował Delegat Rządu na Kraj, od maja 1944 r. w randze wicepremiera, kierując zakonspirowanym aparatem administracji cywilnej Delegatury Rządu na szczeblu centralnym, w województwach i powiatach, niezależnie od sztucznych granic, jakimi okupanci podzielili ziemie II Rzeczpospolitej.
Delegatami Rządu na Kraj byli:
-
Od XII.1940 do VIII. 1942 r. - CYRYL RATAJSKI "WARTSKI" (zmarł 19.X.1942 r.).
-
Od VIII.1942 do II.1943 r. JAN PIEKAŁKIEWICZ "JULIAŃSKI" (aresztowany przez Gestapo 19.II.1943 r., zamordowany na Pawiaku 19.VI.1943 r.).
-
Od formalnie IV.1943 do III.1945 r. JAN STANISŁAW JANKOWSKI "SOBÓL", Prezes Krajowej Rady Ministrów (aresztowany podstępnie przez NKWD 27/28.III.1945 r. w Pruszkowie, sądzony w Moskwie w "procesie szesnastu" zmarł w sowieckim więzieniu 13.III.1953 r.).
-
Od III.1945 do VI.1945 r. STEFAN KORBOŃSKI "ZIELIŃSKI" (zmarł na emigracji 23.IV.1989 r.).
Delegatura Rządu na Kraj - składająca się z osiemnastu departamentów, w znacznym stopniu kierowała życiem społeczeństwa polskiego, a do jej głównych zadań należało:
-
tajne szkolnictwo, obejmujące ponad milion młodzieży na konspiracyjnych kompletach szkół średnich ogólnokształcących poprzez tajne wykłady w szkołach zawodowych i nauczanie rugowanych ze szkół powszechnych przedmiotów ojczystych - języka polskiego, historii i geografii. W liceach wydano kilkanaście tysięcy matur.
-
tajne wyższe uczelnie działały w Warszawie, Krakowie, Wilnie i Lwowie. Tajny Uniwersytet Ziem Zachodnich poza centralą w Warszawie miał filie w Kielcach, Jędrzejowie, Częstochowie i Milanówku. Na uczelniach tych wydano kilka tysięcy dyplomów, w tym kilkaset doktoratów. Tajne zakłady wydawnicze dostarczały wiele egzemplarzy podręczników szkolnych i studenckich skryptów. Konspiracyjne nauczanie, obejmując niemal cały kraj, pozwoliło w dużym stopniu uzupełniać kadry polskiej inteligencji, mordowanej i wywożonej tak przez Niemców, jak i Rosjan.
-
wspieranie polskiej kultury i jej twórców poprzez organizowanie życia kulturalnego w postaci konspiracyjnych koncertów i przedstawień teatralnych, wydawanie książek z zakresu literatury, poezji itp.
-
opiekowanie się dziećmi i młodzieżą, organizowanie pożywienia i wypoczynku w ramach działalności powiązanej z Podziemiem Rady Głównej Opiekuńczej.
-
ratowanie prześladowanych, w tym także zagrożonych całkowitą zagładą Żydów polskich. Specjalnie powołana Rada Pomocy Żydom "Żegota" organizowała pomoc żywnościową, finansową jak i legalizacyjną dla Żydów zarówno zamkniętych przez Niemców w gettach, jak i ukrywających się w miastach i wsiach.
-
organizowanie wymiaru sprawiedliwości i jego wykonawstwo. Zajmowało się tym Kierownictwo Walki Cywilnej (będące wydzielonym organem Delegatury) wraz z cywilnymi Sądami Specjalnymi i Państwowym Korpusem Bezpieczeństwa (podziemna policja). Sądzono kolaborujących z okupantem i wymierzano sankcje (od bojkotu, chłosty, nałożenia kontrybucji, aż po wyrok śmierci). Sądzono także i wydawano wyroki za przestępstwa pospolite.
-
prowadzenie przez departamenty Delegatury Rządu stałych studiów nad stanem poszczególnych dziedzin życia i instytucji państwa (przemysł, rolnictwo, komunikacja łączność) oraz ponoszonymi w tych dziedzinach stratami oraz przyszłym rozwojem i rozbudową wyzwolonej Polski. Studia obejmowały również repolonizację odzyskanych Ziem Zachodnich i Północnych.
-
współdziałanie w prowadzeniu walki z wrogiem. Siłą zbrojną podziemnego państwa, która realizowała zadania bojowe była Armia Krajowa.